- डॉ प्रतिक्षा रविंद्र घोडविंदे 14/05/2025 lekh Share
आजच्या तणावयुक्त, गतिमान आणि असंयमित जीवनशैलीमुळे मधुमेह (डायबेटीस) हा आजार जागतिक आरोग्याच्या मोठ्या समस्यांपैकी एक ठरला आहे. आधुनिक वैद्यकशास्त्रात मधुमेह हा रक्तातील साखरेचे प्रमाण वाढल्याने होणारा आजार मानला जातो, पण आयुर्वेद या प्राचीन भारतीय आरोग्यशास्त्रात मधुमेहाची मुळं शरीराच्या दोषधातूंच्या असंतुलनात मानली आहेत. आयुर्वेदात मधुमेह “प्रमेह” या संज्ञेखाली मोडतो, जो मूत्राशी संबंधित विकारांचा समूह आहे. प्रमेहाचे एकोणवीस प्रकार वर्णन केले आहेत, आणि त्यात मधुमेह हा कफप्रधान, जड आणि जटिल प्रकार आहे, ज्यामध्ये मूत्र मधुर, पातळ व वारंवार येते.
मधुमेह म्हणजे काय?
“मधु” म्हणजे साखर आणि “मेह” म्हणजे वारंवार मूत्रविसर्जन होणे. मधुमेह या विकारात रुग्णाचे मूत्र गोडसर, चिकट आणि अधिक प्रमाणात येते. रुग्ण थकवा, वजन कमी होणे, वारंवार भूक व तहान लागणे, दृष्टिदोष, चटका जाणवणे, त्वचेवर जखमा न होणे, जनेंद्रियाभोवती खाज किंवा दाह या लक्षणांनी त्रस्त असतो.
मधुमेहाचे प्रकार (Types):
आयुर्वेदानुसार मधुमेह हा प्रमेहाचा एक प्रकार आहे. प्रमेहाचे ३ दोषानुसार वर्गीकरण केले गेले आहे –
1. कफज प्रमेह – सुरुवातीचा, हलका प्रकार
2. पित्तज प्रमेह – मध्यम तीव्रतेचा
3. वातज प्रमेह – अवहेलना केल्यास निर्माण होणारा, जड व जटिल प्रकार म्हणजेच मधुमेह
वातप्रधान मधुमेह सामान्यतः अनुवंशिक आणि कृश प्रकृतीच्या व्यक्तींमध्ये अधिक दिसतो.
कारणे (Causes of Madhumeha) :
मधुमेहाची मुळे चुकीच्या आहार-विहारात आहेत. अति गोड, स्निग्ध, तूपयुक्त, जड अन्न, सतत खाण्याची सवय, दिवसा झोप, शारीरिक श्रमाचा अभाव, मानसिक ताणतणाव, अति आरामप्रिय जीवनशैली, तसेच अनुवांशिकता या गोष्टींचा दुष्परिणाम म्हणून दोषांची आणि धातूंची विकृती होते. कफ आणि मेदधातू वाढले जातात, शरीरातील जठराग्नी मंदावतो आणि अपचित दोष मूत्रमार्गातून बाहेर पडू लागतात. यामुळे मधुमेह निर्माण होतो.
गंभीर परिणाम (Complications) :
आधी लक्ष न दिल्यास मधुमेह अनेक अंगांवर विपरीत परिणाम करू शकतो – डोळ्यांवर परिणाम होऊन दृष्टिदोष, मूत्रपिंड निकामी होणे (kidney failure), तंत्रिका शिथिलता (neuropathy), पायांमध्ये जखमा न भरणे, हृदयरोग आणि लैंगिक दुर्बलता यासारख्या समस्या उद्भवू शकतात.
आयुर्वेदिक उपचार (Ayurvedic Cure) :
आयुर्वेदात मधुमेहावर शोधन आणि शमन असे दोन स्तरांवर उपचार केले जातात. शोधन म्हणजे पंचकर्माद्वारे शरीरशुद्धी – विशेषतः बस्ती आणि विरेचन यांचा उपयोग केला जातो. यानंतर शमन म्हणजे औषधींचा वापर केला जातो. मधुमेहासाठी गुणकारी औषधी म्हणजे – गुडमार, जांबूळ बी, मेथी, कटकारी, त्रिकटु, शिलाजीत, अभया, अमृता (गिलोय), वसंतकुसुमाकर रस इत्यादी. या औषधांचा उपयोग दोषप्रमाणे व प्रकृतीनुसार करावा.
योग व व्यायाम:
नित्यनेमाने व्यायाम, प्राणायाम आणि योगासने केल्याने मधुमेह नियंत्रणात राहतो. विशेषतः कपालभाती, भस्त्रिका, anulom-vilom हे प्राणायाम, आणि वज्रासन, पवनमुक्तासन, धनुरासन, अर्धमत्स्येन्द्रासन ही योगासने अत्यंत उपयुक्त ठरतात. दिवसा झोपणे, जास्त आळस करणे आणि अति ताण घेणे यापासून दूर राहावे.
आहारशुद्धी (Dietary Management):
मधुमेही रुग्णाने रुक्ष, हलका व पचण्यास सुलभ आहार घ्यावा. गहू, ज्वारी, नाचणी यासारखी धान्ये, पालेभाज्या, कारले, परवल, कोथिंबीर, आवळा, काकडी, गाजर यांचा समावेश करावा. साखर, मैदा, बटाटे, केळी, तळलेले पदार्थ, आइसक्रीम, पेस्ट्री, अल्कोहोल, कोल्ड ड्रिंक्स हे पदार्थ टाळावेत. दररोज कोमट पाण्याचे सेवन व वेळेवर जेवण आवश्यक आहे.
जीवनशैलीतील बदल (Lifestyle Changes):
सकाळी लवकर उठणे, नियमित दिनचर्या पाळणे, आठवड्यातून एक उपवास ठेवणे, तणाव टाळणे, ध्यानधारणा, योग्य झोप आणि सतत चालणे – हे सर्व मधुमेहावर प्रभावी उपाय आहेत. मनाची शांतता राखणे आणि अति चिंता टाळणे हे उपचाराचे महत्त्वाचे भाग आहेत.
निष्कर्ष:
मधुमेह हा फक्त रक्तातील साखरेच्या वाढीपुरता मर्यादित नसून तो शरीरातील दोष व धातूंच्या असंतुलनामुळे होणारा संपूर्ण शारीरिक आणि मानसिक विकार आहे. आधुनिक औषधे फक्त रक्तातील साखर नियंत्रणात ठेवतात, पण आयुर्वेद त्याच्या मुळाशी जाऊन संपूर्ण शरीराच्या शुद्धीवर भर देतो. योग्य आहार, औषधी, योग आणि जीवनशैली यांच्या संतुलनाने मधुमेहावर प्रभावी नियंत्रण शक्य आहे. आयुर्वेद आपल्याला फक्त रोगनिवारण नव्हे तर आरोग्यमाय जीवनशैली शिकवतो – आणि हीच मधुमेहावरील खरी “साखरमुक्त वाटचाल” आहे.
॥जय आयुर्वेद ॥
॥जय धन्वंतरी॥
— डॉ प्रतिक्षा रविंद्र घोडविंदे
( M.D. ,B.A.M.S(ayu))
रामायु पंचकर्म हॉस्पिटल आणि वेलनेस सेंटर,टिटवाळा
मो.नं -९९२०३७७७९९
